Những hệ lụy khi bị cảnh báo “thẻ vàng”

Ngày 23-10-2017, EC ra cảnh báo “thẻ vàng” với thủy sản Việt Nam. “Thẻ vàng” là thẻ phạt đối với quốc gia vi phạm quy định hàng hóa hải sản khi nhập khẩu vào thị trường Liên minh châu Âu (EU) là phải khai báo, xác nhận nguồn gốc, đảm bảo không vi phạm quy định IUU (khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định). EC cảnh báo “thẻ vàng” đối với sản phẩm khai thác hải sản của Việt Nam vì Việt Nam chưa kiểm soát được hoạt động khai thác IUU tại vùng biển ngoài Việt Nam; công tác quản lý nghề cá Việt Nam chưa tương đồng với nghề cá khu vực và thế giới, đặc biệt chưa đáp ứng được các quy định về truy xuất nguồn gốc sản phẩm khai thác của EC.

Vì bị rút “thẻ vàng” nên hàng thủy sản của Việt Nam nhập vào EU bị tăng cường kiểm tra với thời gian kiểm tra kéo dài làm tăng rất cao chi phí. Thực tế cho thấy việc bị cảnh báo “thẻ vàng” đã gây rất nhiều hệ lụy cho thủy sản xuất khẩu của nước ta. Trước đây, khi thủy sản xuất khẩu sang châu Âu chỉ mất 1-3 ngày, giờ phải mất đến 2-3 tuần. Việc chưa gỡ bỏ được “thẻ vàng” còn ảnh hưởng đến đời sống của ngư dân, ngành thủy sản, đồng thời ảnh hưởng đến vị thế của đất nước trên trường quốc tế.

Sau khi EC ra cảnh báo “thẻ vàng”, xuất khẩu thủy sản khai thác của Việt Nam liên tục giảm sau 4 năm. Chẳng hạn trong giai đoạn 2017-2019, sau 2 năm chịu tác động từ “thẻ vàng”, xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU giảm 12%, tương đương 183,5 triệu USD. Theo đó, tổng kim ngạch xuất khẩu hải sản giảm trên 10%, tương đương giảm 43 triệu USD. Theo thống kê của Hải quan, đến hết quý III-2022, khối thị trường EU (với 27 quốc gia) chỉ chiếm 12% giá trị xuất khẩu thủy sản của Việt Nam, đứng thứ 4 sau Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc. Các sản phẩm hải sản khai thác chính xuất khẩu sang EU, gồm: cá ngừ, mực, bạch tuộc, điệp, cá tuyết, ghẹ…

Tháng 10-2022, Đoàn thanh tra của EC đã sang Việt Nam kiểm tra thực tế lần thứ 3 về tình hình chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (khai thác IUU). Qua kiểm tra, Đoàn thanh tra của EC ghi nhận quyết tâm chính trị của Việt Nam về chống khai thác IUU, đặc biệt là sự quan tâm, chỉ đạo quyết liệt của Chính phủ. Đoàn cũng đánh giá tình hình chống khai thác IUU tại Việt Nam đã có nhiều chuyển biến tích cực hơn so với lần thanh tra thực tế vào năm 2019.

Dù vậy, EC vẫn chưa thể gỡ “thẻ vàng” cho thủy sản Việt Nam vì chưa đạt yêu cầu. EC khẳng định sau hơn 5 năm nỗ lực, trải qua 3 lần thanh tra, quá trình gỡ “thẻ vàng” của Việt Nam đang đi đúng hướng, cải thiện tích cực nhưng vẫn chưa đạt những yêu cầu đề ra. Cụ thể như về quản lý, giám sát đội tàu. Mặc dù chúng ta đã lắp thiết bị được cho 95% đội tàu, tuy nhiên số còn lại lại là những đối tượng có nguy cơ cao. Số lượng tàu vi phạm vùng biển nước ngoài vẫn còn. Bên cạnh đó, việc truy xuất nguồn gốc, quản lý sản phẩm nhập khẩu và đánh bắt trên biển cũng còn nhiều vấn đề. Nếu không quản lý được đội tàu và tàu còn vi phạm thì không gỡ được “thẻ vàng”. Đây là vấn đề mấu chốt mà chúng ta phải giải quyết.

Gấp rút chuẩn bị làm việc với đoàn thanh tra của EC

Thị trường EU yêu cầu các tiêu chuẩn chất lượng cao nhất đối với sản phẩm nhập khẩu và đưa ra mức giá tốt, điều này đòi hỏi các nhà sản xuất phải liên tục đổi mới và phát triển hệ thống sản xuất của họ để đáp ứng các yêu cầu của thị trường. Vì thế, nếu để mất đi thị trường tiêu chuẩn cao như EU thì cũng mất động lực để nâng cấp chuỗi giá trị của mình. Hơn thế nữa, “thẻ vàng” của EC kéo dài ảnh hưởng đến uy tín của các sản phẩm thủy sản Việt Nam. Các thị trường khác như Mỹ, Nhật Bản… cũng có thể sẽ làm theo quy định IUU của EC.

Chính vì thế, ngày 13-2-2023, Phó Thủ tướng Trần Lưu Quang đã ký Quyết định số 81/QĐ-TTg ban hành “Kế hoạch hành động chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định, chuẩn bị làm việc với Đoàn Thanh tra của Ủy ban châu Âu lần thứ 4”. Quyết định số 81/QĐ-TTg thể hiện sự quyết tâm trong việc triển khai kế hoạch 180 ngày cao điểm hành động chống khai thác IUU, nhằm gỡ “thẻ vàng” khi EC tiến hành thanh tra lần thứ 4 vào tháng 6-2023 tới.

Để đạt được mục tiêu nêu trên, Kế hoạch đặt ra nhiệm vụ cho các bộ, ngành và các địa phương liên quan từ nay đến tháng 5-2023 rà soát, thống kê toàn bộ số lượng tàu cá của địa phương, hoàn thành việc đăng ký, đăng kiểm, đánh dấu tàu cá, cấp giấy phép khai thác thủy sản, lắp đặt thiết bị giám sát hành trình tàu cá (VMS) theo quy định.

Cùng với đó, cập nhật 100% dữ liệu tàu cá vào Cơ sở dữ liệu nghề cá quốc gia (VNFishbase); lập danh sách các tàu cá không tham gia khai thác thủy sản và các tàu có nguy cơ cao vi phạm khai thác IUU gửi các cơ quan chức năng và phân công cụ thể đơn vị, cá nhân theo dõi, quản lý. Chấm dứt hoạt động tàu cá khai thác hải sản bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài; điều tra, xử lý 100% các trường hợp vi phạm khai thác hải sản bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài và thông tin trên các phương tiện thông tin đại chúng…

Thời gian chuẩn bị làm việc với đoàn thanh tra của EC còn rất ngắn, đòi hỏi quyết tâm chính trị rất cao, sự phối hợp chặt chẽ của các bộ, ngành, địa phương với mục tiêu sớm gỡ được “thẻ vàng” trong năm 2023. Đi vào các biện pháp cụ thể, theo Cục Kiểm ngư thuộc Tổng cục Thủy sản (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn), cần phải kiểm tra, kiểm soát 100% tàu cá xuất, nhập bến tại đồn/trạm biên phòng tuyến biển; kiểm tra, kiểm soát tàu cá ra, vào tại cảng cá theo đúng quy định đảm bảo thiết bị VMS hoạt động liên tục 24/24 giờ từ khi tàu cá rời cảng đến khi cập cảng; theo dõi, giám sát 24/7 100% tàu cá hoạt động trên biển qua hệ thống giám sát tàu cá.

Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã đề nghị Chính phủ chỉ đạo điều tra, xử phạt nghiêm các trường hợp vi phạm khai thác hải sản ở vùng biển nước ngoài. Bên cạnh đó, cần gắn trách nhiệm người đứng đầu cấp ủy, chính quyền các cấp tại địa phương để xảy ra tình trạng vi phạm. Tiếp tục tăng cường công tác tuần tra, kiểm tra, kiểm soát trên các vùng biển để ngăn chặn, xử lý tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài. Chủ tịch UBND các tỉnh cần chỉ đạo các cơ quan, đơn vị chức năng rà soát, kiểm tra, xử lý các doanh nghiệp trên địa bàn nếu để xảy ra vi phạm liên quan đến các lô hàng xuất khẩu vi phạm IUU.

Việt Nam ngày càng hội nhập sâu vào nền kinh tế thế giới, trở thành một mắt xích trong chuỗi phân phối, cung ứng nông lâm thủy sản toàn cầu. Chính vì vậy, không cách nào khác, chúng ta phải thực thi nghiêm các quy định quốc tế, hướng đến việc khai thác bền vững. Gỡ được “thẻ vàng” chẳng những mang lại hiệu quả về kinh tế, mà còn khẳng định vị thế của một đối tác tin cậy, có trách nhiệm và uy tín trên thị trường quốc tế của Việt Nam.

VIFEP (ANTĐ)