Thiếu lao động trong khai thác thủy sản: “Nút thắt” đối với kinh tế biển Việt Nam

(27/10/2025 12:00:00 SA)

Những năm gần đây, nghề khai thác hải sản đang đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức. Nguồn lợi thủy sản suy giảm, hiệu quả đánh bắt thấp khiến thu nhập ngư dân giảm, dẫn đến tình trạng nhiều người bỏ nghề, gây khan hiếm lao động biển.

Ảnh: Ngư dân tại cảng cá tỉnh Khánh Hòa trao đổi thông tin về chuyến đi biển với cán bộ cảng cá

Lao động trên biển đang “già hóa”

Hiện nay, ngành khai thác thủy sản Việt Nam đang rơi vào tình trạng thiếu hụt lao động nghiêm trọng. Tại các cảng cá từ Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa đến Ninh Thuận, hình ảnh những con tàu công suất lớn phải neo bờ vì thiếu người đi biển ngày càng phổ biến.

Theo thống kê của Cục Thuỷ sản và Kiểm ngư,  lực lượng lao động trực tiếp tham gia khai thác biển giảm bình quân 2–3% mỗi năm. Ở nhiều địa phương, 20–30% số tàu cá công suất lớn phải “đắp chiếu” vì không tìm đủ thuyền viên.

Nguyên nhân chủ yếu đến từ đặc thù công việc nặng nhọc, thời gian làm việc dài (8–10 giờ/ngày, chủ yếu ban đêm), điều kiện thời tiết khắc nghiệt và rủi ro cao. Thu nhập bấp bênh – trung bình mỗi chuyến đi biển 20–22 ngày, một lao động chỉ nhận khoảng 8–10 triệu đồng – không đủ sức giữ chân lao động trẻ, nhất là khi các ngành công nghiệp, dịch vụ trên bờ có mức lương ổn định, chế độ bảo hiểm rõ ràng.

Kết quả nghiên cứu của Viện Kinh tế và Quy hoạch Thủy sản cho thấy, độ tuổi trung bình của thuyền viên hiện đã lên tới 43,6. Lực lượng dưới 24 tuổi chỉ chiếm 1,47%, phản ánh rõ sự thiếu vắng thế hệ kế cận. Trình độ học vấn của lao động cũng ở mức thấp (gần 90% chưa học hết cấp 3), cho thấy phần lớn là lao động phổ thông, dựa chủ yếu vào sức lực và kinh nghiệm truyền nghề.

Chủ tàu “đỏ mắt” tìm bạn thuyền

Tại thị xã Hoài Nhơn (tỉnh Bình Định), ông Nguyễn Hòa Phong, chủ một tàu câu dài 18m, chia sẻ: “Tàu của tôi cần ít nhất 8 lao động mới ra khơi được, nhưng đến giờ xuất bến chỉ gom được 6. Phải nhờ ‘cò lao động’ ở cảng cá Đề Gi kiếm thêm 2 người, chi phí 500.000 đồng/người/chuyến.” Tình trạng này không chỉ làm tăng chi phí khai thác mà còn tiềm ẩn nhiều rủi ro khi chủ tàu buộc phải thuê người chưa có kinh nghiệm.

Ông Nguyễn Quang Quốc (51 tuổi, phường Hải Cảng, TP Quy Nhơn) – chủ tàu lưới vây dài 17m – cũng cho biết: “Bình thường tàu cần 10 bạn thuyền, nhưng có chuyến chỉ còn 8 người, buộc phải đi biển trong thiếu thốn. Tôi động viên anh em, trả thêm tiền nhưng nếu kéo dài, họ sẽ bỏ tàu. Việc tìm bạn thuyền bây giờ cực kỳ khó.”

Theo khảo sát, chỉ khoảng 27% lao động khai thác được đào tạo nghề cơ bản. Phần lớn học nghề trực tiếp trên tàu dưới hình thức “cầm tay chỉ việc”, dẫn đến năng suất thấp và nguy cơ mất an toàn cao. Đáng chú ý, hầu hết chủ tàu và thuyền viên không có hợp đồng lao động, không đóng bảo hiểm xã hội hay bảo hiểm nghề nghiệp, khiến cả hai bên đều rơi vào thế “trên sóng, dưới gió”.

Hệ lụy kinh tế – xã hội

Thiếu hụt lao động khiến nhiều tàu cá phải giảm số chuyến vươn khơi, làm giảm hiệu quả kinh tế của nghề khai thác thủy sản và gây khó khăn cho chủ tàu trong việc trả gốc, lãi ngân hàng.

Để giữ chân lao động, nhiều chủ tàu buộc phải nâng mức ăn chia hoặc tăng lương, khiến lợi nhuận giảm sút. Nguy cơ mất an toàn hàng hải cũng gia tăng khi số thuyền viên ít phải đảm nhiệm khối lượng công việc quá lớn.

Đáng lo hơn, khi các chuyến vươn khơi xa giảm, sự hiện diện dân sự trên các ngư trường truyền thống cũng suy giảm, ảnh hưởng tới việc khẳng định chủ quyền và bảo đảm an ninh trên biển.

Cần chiến lược tổng thể để “giữ chân” lao động biển

Để tháo gỡ “nút thắt” nhân lực trong khai thác thủy sản, các chuyên gia cho rằng Việt Nam cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp: